του Φίλη Καιτατζή

Στον αστερισμό της ανικανότητας των πολιτικών της –τι άλλο να υποθέσουμε;–, η χώρα στροβιλίζεται στη δίνη των προβλημάτων, που σωρεύονται με ταχύτητες αντίστοιχες εκείνων της «Αϊρίν», ισοπεδώνοντας ανθρώπινες αξίες, αξιοπρέπεια, αντοχές.

Ευτύχημα είναι ότι η μοίρα μάς έφερε σε αυτό το ηλιόλουστο «οικόπεδο» της οικουμένης, μακριά απ’ τους τροπικούς που «γεννούν» βίαια φυσικά φαινόμενα, με τη μορφή τυφώνων, που, ως επί το πλείστον, φέρουν γυναικεία ονόματα – και δεν υπονοούμε τίποτα... Εδώ, λοιπόν, στην Ελλάδα, τον παράδεισο που μετατρέπουμε σε κόλαση, στην «πασαρέλα» των ακραίων καιρικών φαινομένων συναντάμε άλλου είδους «εμφανίσεις». Ο λαός τούς λέει «σίφουνες» και, σε ό,τι αφορά στη χώρα μας, είναι σε ένταση πολύ μικρότερης κλίμακας. Με αυτού του είδους σίφουνες ή ανεμοστρόβιλους καταπιανόμαστε στη συνέχεια, καθώς από το 2007 ξεκίνησε μια συστηματική προσπάθεια καταγραφής τους στον ελλαδικό χώρο από το Εργαστήριο Κλιματολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Επιστημονικά ονομάζονται «σίφωνες ξηράς», «υδροσίφωνες» και «νέφη σίφωνα».

«Οι σίφωνες είναι ένα βίαιο και ακραίο φαινόμενο, το οποίο συναντάται σχεδόν σε όλες τις ηπείρους, αλλά με διαφορετική συχνότητα εμφάνισης. Αν και η κλίμακα του φαινομένου περιορίζεται σε μερικές εκατοντάδες μέτρα σε ύψος, οι σίφωνες είναι δυνατόν να προκαλέσουν –και προκαλούν– τεράστιες υλικές καταστροφές, αφαιρώντας στο πέρασμά τους ακόμα και ανθρώπινες ζωές», μας λέει ο Παναγιώτης Νάστος, αναπληρωτής καθηγητής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και διευθυντής του Εργαστηρίου Κλιματολογίας και Ατμοσφαιρικού Περιβάλλοντος του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος. «Εξετάσαμε μία χρονική περίοδο τριακοσίων ετών (1709-2010) και καταγράψαμε συνολικά 531 γεγονότα, που καταμερίζονται ως εξής: 147 σίφωνες ξηράς, 331 υδροσίφωνες και 53 νέφη σίφωνα. Τα 531 συμβάντα εμφάνισης των φαινομένων καταγράφηκαν σε 363 ημέρες, στο εύρος του χρόνου που εξετάσαμε. Υπήρχαν περιπτώσεις που περισσότερα του ενός φαινομένου εμφανίστηκαν κατά τις ημέρες αυτές. Τα στοιχεία που συνθέτουν την έρευνα τα αντλήσαμε από διάφορες πηγές: αποκόμματα παλαιών εφημερίδων και περιοδικών, βιβλία ιστορικού περιεχομένου, από τις τοπικές κοινωνίες, προσωπικές εμπειρίες, κοινοτικές και δημοτικές Αρχές, από υπηρεσίες όπως η Πολιτική Προστασία, η Πυροσβεστική, η Τροχαία, Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, από αρχαία κείμενα κ.ά.».

Τις πρώτες αναφορές για σίφωνες τις συναντάμε στην Οδύσσεια του Ομήρου και επίσης στα Μετεωρολογικά του Αριστοτέλη (τόμος Γ`), περίπου το 350 π.Χ. Η πρώτη αναφορά σίφωνα στη χώρα μας παραπέμπει στο 1910 στο Αργοστόλι Κεφαλληνίας. Ο πρώτος θανατηφόρος σίφωνας καταγράφηκε το 1934 στον Αστακό Αιτωλοακαρνανίας – είχαν προκληθεί και μεγάλες υλικές ζημιές.

Σύμφωνα με την πρόσφατη έρευνα του διευθυντή του Εργαστηρίου Κλιματολογίας και του μετεωρολόγου Ιωάννη Ματσαγγούρα, επισμηναγού και υποψήφιου διδάκτορα στο εργαστήριο, «αποτυπώθηκαν συνολικά τον 20ό αιώνα 32 περιπτώσεις εμφάνισης φαινομένων σιφώνων ξηράς (tornado), θάλασσας (waterspout) και νεφών σίφωνα (funnel cloud), με αξιοσημείωτη χωρική κατανομή για τη βορειοδυτική Πελοπόννησο».

Η δυτική Ελλάδα αποτελεί μια γεωγραφική περιοχή με ιδανικές συνθήκες για τη δημιουργία σίφωνα, αναφέρει επίσης ο συνάδελφός του μετεωρολόγος Μιχάλης Σιούτας (με μεγάλη και μακρά εμπειρία στο θέμα των σιφώνων – Ελληνικός Οργανισμός Γεωργικών Ασφαλίσεων, Θεσσαλονίκη). Σύμφωνα με τα στοιχεία του Εργαστηρίου της Αθήνας, «κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου των τρια- κοσίων χρόνων καταγράφηκαν: Πέντε νεκροί, σαράντα εννέα τραυματίες – στον Αστακό (18/10/34) είχαμε τρεις νεκρούς και σαράντα τραυματίες. Στη Μεθώνη Πιε- ρίας, ο σίφωνας ανασήκωσε μια βάρκα στην προβλήτα, με αποτέλεσμα να χάσει τη ζωή του ένα 10χρονο αγοράκι που έπαιζε εκεί. Στην Αμαλιάδα, ανεμοστρόβιλος (2003) τραυμάτισε τέσσερα άτομα. Μην ξεχνάμε και τον ανεμοστρόβιλο που έπληξε το αεροδρόμιο “Ελ. Βενιζέλος“, ανατρέποντας και ένα αεροπλάνο».

Σχεδόν το 50% των γεγονότων που κατέγραψε η έρευνα παρατηρήθηκε κατά τη φθινοπωρινή περίοδο: «Περισσότεροι από 71 σίφωνες ξηράς και 161 υδροσίφωνες. Το έτος με την υψηλότερη εμφάνιση σιφώνων ήταν το 2010, με 76 γεγονότα. Ακολουθεί το 2006, με 72, και το 2009, με 67».

«Έως και τις αρχές της δεκαετίας του 1970», συνεχίζει ο Παναγιώτης Νάστος, ο οποίος είναι και πρόεδρος της Ελληνικής Μετεωρολογικής Εταιρείας, «οι ερευνητές, για να υπολογίσουν την ένταση και τους ανέμους που συνόδευαν το καταστροφικό φαινόμενο του σίφωνα, δεν είχαν παρά να εξάγουν τα συμπεράσματά τους από τα συντρίμμια που άφηνε πίσω του ο σίφωνας. Η πρώτη κλίμακα υπολογισμού της εντάσεως των σιφώνων ήταν η Κλίμακα Fujita (Fujita Scale) και επινοήθηκε από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου του Σικάγο των ΗΠΑ Tetsuya Theodore “Ted” Fujita.

»Στη συνέχεια, επινοήθηκε το 1974 η κλίμακα TORRO, από τον Terence Meaden του μετεωρολογικού οργανισμού Tornado and Storm Research Organisation (TORRO) στη Μεγάλη Βρετανία. Στις αρχές του 21ου αιώνα (2006) η αμερικανική μετεωρολογική κοινότητα παρουσίασε μία καινούρια κλίμακα, την αναβαθμισμένη Κλίμακα Fujita (Enhanced Fujita Scale), η οποία παρουσίαζε υψηλότερες τιμές ανέμων σε ισχυρούς σίφωνες».

Όλοι, λίγο πολύ, θα έχετε... συναντηθεί με μικρούς ανεμοστρόβιλους. Όταν, όμως, ο σίφωνας ξηράς είναι δυνατός, παίρνει τη μορφή «στενού χωνιού» μερικών εκατοντάδων μέτρων, που συνοδεύεται από ένα σύννεφο σκόνης στο έδαφος λόγω του στροβιλισμού. Το νέφος του σίφωνα που εκτείνεται προς το έδαφος ποικίλλει σε μορφή, αλλά η περίπτωση του χωνιού έχει ταυτιστεί με το «μπουρί». Οι άνεμοι στους δυνατούς σίφωνες μπορεί να φτάσουν σε ταχύτητα τα 180 χλμ. την ώρα, κάποιες φορές να ξεπεράσουν και τα 400, όπως συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου καταγράφονται ετησίως οι μεγαλύτεροι αριθμοί.

Οι υδροσίφωνες ή σίφωνες της θάλασσας είναι λιγότερο ισχυροί, πολύ πιο συχνοί και συνοδεύονται από σχετικά ασθενείς ανέμους που έχουν μικρή ταχύτητα. (Θα έχετε ακούσει τη φράση «έβρεξε ψάρια», που είναι αποτέλεσμα αυτού του είδους σίφωνα, καθώς ρουφάει στη γέννησή του και την πορεία του νερό.)

Το νέφος σίφωνα αποτελείται από μία στροβιλιζόμενη δίνη συμπυκνωμένων υδρατμών (νέφος) που «κρέμεται» κάτω από ένα καταιγιδοφόρο σύννεφο και δεν έρχεται σε επαφή με το έδαφος. Στην περίπτωση που το στροβιλιζόμενο νέφος έρθει σε επαφή με το έδαφος, τότε η στροβιλιζόμενη δίνη αέρα ανασηκώνει μικρά αντικείμενα και μετονομάζεται σε «σίφωνα ξηράς».

Δεν πρέπει να συγχέονται οι σίφωνες με τους τροπικούς κυκλώνες-τυφώνες, όπως η «Κατρίνα», η «Αϊρίν» κ.ά., που έχουν τεράστια δύναμη και παίρνουν μεγάλη ενέργεια λόγω της περιστροφής της Γης, πλήττοντας τα ανατολικά (προς τον Ισημερινό) τμήματα των ηπείρων, και κυρίως την Ινδία, το Βιετνάμ, τις Φιλιππίνες, περιοχές μεταξύ Βόρειας και Νότιας Αμερικής κ.λπ. Φέρουν διάφορες τοπικές ονομασίες, όπως «hurricane» στον Κόλπο και τις ακτές του Μεξικού, «typhoon» στο Δυτικό Ειρηνικό, «baguio» ή «baruio» στις Φιλιππίνες, «willy-willy» στην Αυστραλία κ.ά. (Γενική Κλιματολογία, Ι. Ζαμπάκα, Αθήνα, 1992). Η κεντρική περιοχή του κυκλώνα, διαμέτρου μερικών χιλιομέτρων, είναι νήνεμη και αίθρια και ονομάζεται «το μάτι του κυκλώνα». Γύρω και κυκλικά από τον οφθαλμό του κυκλώνα δημιουργούνται ασύλληπτα φοβερές συνθήκες, που μεταβάλλονται ομοιόμορφα κατά μήκος των ακτίνων του προς όλες τις κατευθύνσεις. Σημειώνονται καταρρακτώδεις βροχές και θυελλώδεις άνεμοι, με ταχύτητες που ξεπερνούν τα 320 χλμ. την ώρα και μέγιστο σε μία ομόκεντρη προς τον οφθαλμό ζώνη, που βρίσκεται σε απόσταση περίπου 50-100 χλμ. από το κέντρο.

Κάθε δύο χρόνια πραγματοποιείται το Ευρωπαϊκό Συνέδριο Ακραίων Καταιγίδων (European Conferences on Severe Storms), με την υποστήριξη της ευρωπαϊκής μετεωρολογικής κοινότητας. Στο τελευταίο συνέδριο συμμετείχαν επιστήμονες-ερευνητές από σαράντα μία χώρες, συμπεριλαμβανομένων της Ιαπωνίας, των ΗΠΑ και της Ινδίας. «Στο φετινό συνέδριο, που θα πραγματοποιηθεί από τις 3 έως τις 7 Οκτωβρίου, στο Palma de Mallorca (Βαλεαρίδες Νήσοι) στην Ισπανία, συμμετέχει για πρώτη φορά και δική μας ομάδα», λέει ο καθηγητής. (Από την Ελλάδα συμμετέχουν, επίσης, και άλλοι ερευνητές από άλλα ιδρύματα ή φορείς.) «Στο συνέδριο θα παρουσιάσουμε τα δεδομένα από τις εκδηλώσεις σιφώνων στη χώρα μας, που έχει καταγράψει το εργαστήριό μας», επισημαίνει ο κ. Νάστος.

«Καλούμε οποιονδήποτε θα μπορούσε να αναφέρει τις παρατηρήσεις του από την εμφάνιση των ανεμοστρόβιλων στην Ελλάδα να επισκεφθεί την online βάση δεδομένων που έχουμε αναπτύξει τα τελευταία δύο χρόνια (http://tornado.geol.uoa.gr), υποβάλλοντας, εκτός από τη χωρική και χρονική πληροφορία του συμβάντος με σίφωνες, αν είναι δυνατόν, και φωτογραφικό υλικό ή βίντεο».

Το Εργαστήριο Κλιματολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, εκτός από την προσπάθεια συστηματικής καταγραφής τους, έχει ως στόχο και τη δημιουργία ενός συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως σίφωνες που, υπό συνθήκες, έχουν καταστροφικές συνέπειες. Μένει να δούμε πώς θα βγούμε από το... μάτι του οικονομικού κυκλώνα, αλλά αυτό φυσικά δεν αφορά τις έρευνες της επιστημονικής κοινότητας, αλλά τους φωστήρες της πολιτικής.

Περιοχές και συχνότητα εμφάνισης σιφώνων-«ανεμοστρόβιλων»

ο Εργαστήριο Κλιματολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών συνόψισε, κατόπιν έρευνας, στους χάρτες που ακολουθούν τα 531 γεγονότα εμφάνισης σιφώνων μέσα σε ένα διάστημα τριακοσίων χρόνων χρησιμοποιώντας διάφορες πηγές. Σε σχέση με την αναλυτική επεξήγηση που ακολουθεί υπάρχει μία αριθμητική διαφορά στα γεγονότα εμφάνισης, διότι στους χάρτες δεν περιλαμβάνονται γεγονότα ήσσονος σημασίας.

D1 (Περιοχή Κέρκυρας –

Βορειοδυτικό Ιόνιο)

Η περιοχή έχει έκταση 8.593 km2 και έχουν καταγραφεί 95 γεγονότα (15 σίφωνες, 73 υδροσίφωνες και 7 νέφη σίφωνα), σε 77 ημερολογιακές ημέρες. Η περιοχή παρουσιάζει συχνότητα εμφάνισης ίση με 8,1 γεγονότα/χρόνο. Η ετήσια κατανομή εμφάνισε το 2010 ως το έτος με τα περισσότερα γεγονότα, η εποχική το φθινόπωρο και η μηνιαία το Νοέμβριο.

D2 (Περιοχή Ζακύνθου – Βορειοδυτική Πελοπόννησος)

Η περιοχή έχει έκταση 25.496 km2 και έχουν καταγραφεί 73 γεγονότα (39 σίφωνες, 28 υδροσίφωνες και 6 νέφη σίφωνα), σε 60 ημερολογιακές ημέρες. Η περιοχή παρουσιάζει συχνότητα εμφάνισης ίση με 6,1 γεγονότα/χρόνο. Η ετήσια κατανομή εμφάνισε το 2009 ως το έτος με τα περισσότερα γεγονότα, η εποχική το φθινόπωρο και η μηνιαία το Νοέμβριο.

D3 (Περιοχή Κρήτης)

Η περιοχή έχει έκταση 42.649 km2 και έχουν καταγραφεί 173 γεγονότα (15 σίφωνες, 140 υδροσίφωνες και 18 νέφη σίφωνα), σε 67 ημερολογιακές ημέρες. Η περιοχή παρουσιάζει συχνότητα εμφάνισης ίση με 15,7 γεγονότα/χρόνο. Η ετήσια κατανομή εμφάνισε το 2006 ως το έτος με τα περισσότερα γεγονότα, η εποχική το φθινόπωρο και η μηνιαία το Σεπτέμβριο.

D4 (Περιοχή Αττικής)

Η περιοχή έχει έκταση 11.225 km2 και έχουν καταγραφεί 27 γεγονότα (7 σίφωνες, 13 υδροσίφωνες και 7 νέφη σίφωνα) σε 24 ημερολογιακές ημέρες. Η περιοχή παρουσιάζει συχνότητα εμφάνισης ίση με 2,7 γεγονότα/χρόνο. Η ετήσια κατανομή εμφάνισε το 2009 ως το έτος με τα περισσότερα γεγονότα, η εποχική το φθινόπωρο και η μηνιαία τον Οκτώβριο και το Νοέμβριο.

D5 (Περιοχή Σποράδων)

Η περιοχή έχει έκταση 14.663 km2 και έχουν καταγραφεί 27 γεγονότα (2 σίφωνες, 24 υδροσίφωνες και 1 νέφος σίφωνα), σε 20 ημερολογιακές ημέρες. Η περιοχή παρουσιάζει συχνότητα εμφάνισης ίση με 2,3 γεγονότα/χρόνο. Η ετήσια κατανομή εμφάνισε το 2006 ως το έτος με τα περισσότερα γεγονότα, η εποχική το καλοκαίρι και η μηνιαία τον Ιούνιο.

D6 (Περιοχή Κεντρικής Μακεδονίας)

Η περιοχή έχει έκταση 32.920 km2 και έχουν καταγραφεί 27 γεγονότα (19 σίφωνες, 7 υδροσίφωνες και 1 νέφος σίφωνα), σε 27 ημερολογιακές ημέρες. Η περιοχή παρουσιάζει συχνότητα εμφάνισης ίση με 2,7 γεγονότα/χρόνο. Η ετήσια κατανομή εμφάνισε το 2002 ως το έτος με τα περισσότερα γεγονότα, η εποχική το καλοκαίρι και η μηνιαία τον Ιούλιο.

D7 (Περιοχή Νότιας Πελοποννήσου)

Η περιοχή έχει έκταση 17.348 km2 και έχουν καταγραφεί 24 γεγονότα (12 σίφωνες, 10 υδροσίφωνες και 2 νέφη σίφωνα), σε 21 ημερολογιακές ημέρες. Η περιοχή παρουσιάζει συχνότητα εμφάνισης ίση με 2,1 γεγονότα/χρόνο. Η ετήσια κατανομή εμφάνισε το 2002 ως το έτος με τα περισσότερα γεγονότα, η εποχική το φθινόπωρο και η μηνιαία το Νοέμβριο.

D8 (Περιοχή Κυκλάδων)

Η περιοχή έχει έκταση 33.855 km2 και έχουν καταγραφεί 13 γεγονότα (1 σίφωνες, 12 υδροσίφωνες), σε 13 ημερολογιακές ημέρες. Η περιοχή παρουσιάζει συχνότητα εμφάνισης ίση με 1,3 γεγονότα/χρόνο. Η ετήσια κατανομή εμφάνισε το 2005 ως το έτος με τα περισσότερα γεγονότα, η εποχική το φθινόπωρο και η μηνιαία τον Οκτώβριο και το Νοέμβριο.

D9 (Περιοχή νησιών

Ανατολικού Αιγαίου)

Η περιοχή έχει έκταση 62.161 km2 και έχουν καταγραφεί 30 γεγονότα (10 σίφωνες, 19 υδροσίφωνες και 1 νέφος σίφωνα), σε 20 ημερολογιακές ημέρες. Η περιοχή παρουσιάζει συχνότητα εμφάνισης ίση με 3 γεγονότα/χρόνο. Η ετήσια κατανομή εμφάνισε το 2010 ως το έτος με τα περισσότερα γεγονότα, η εποχική το φθινόπωρο και η μηνιαία το Μάιο.

D10 (Περιοχή Δυτικής Ελλάδας)

Η περιοχή έχει έκταση 85.059 km2 και έχουν καταγραφεί 189 γεγονότα (66 σίφωνες, 107 υδροσίφωνες και 16 νέφη σίφωνα), σε 148 ημερολογιακές ημέρες. Η περιοχή παρουσιάζει συχνότητα εμφάνισης ίση με 16,3 γεγονότα/χρόνο. Η ετήσια κατανομή εμφάνισε το 2010 ως το έτος με τα περισσότερα γεγονότα, η εποχική το φθινόπωρο και η μηνιαία τον Οκτώβριο.

D11 (Περιοχή Βόρειας Κρήτης)

Η περιοχή έχει έκταση 21.683 km2 και έχουν καταγραφεί 154 γεγονότα (13 σίφωνες, 126 υδροσίφωνες και 15 νέφη σίφωνα), σε 67 ημερολογιακές ημέρες. Η περιοχή παρουσιάζει συχνότητα εμφάνισης ίση με 13,9 γεγονότα/χρόνο. Η ετήσια κατανομή εμφάνισε το 2006 ως το έτος με τα περισσότερα γεγονότα, η εποχική το φθινόπωρο και η μηνιαία το Σεπτέμβριο.

D12 (Περιοχή βόρεια του Ηρακλείου Κρήτης)

Η περιοχή έχει έκταση 3.736 km2 και έχουν καταγραφεί 111 γεγονότα (3 σίφωνες, 97 υδροσίφωνες και 11 νέφη σίφωνα), σε 43 ημερολογιακές ημέρες. Η περιοχή παρουσιάζει συχνότητα εμφάνισης ίση με 11 γεγονότα/χρόνο. Η ετήσια κατανομή εμφάνισε το 2006 ως το έτος με τα περισσότερα γεγονότα, η εποχική το φθινόπωρο και η μηνιαία το Σεπτέμβριο.

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Επίκαιρα" στις 8/9/11